Cursus: Argumentatietheorie
Deel 2
© Hypothesis

HET ALGEMENE COMMUNICATIEMODEL

SAMENVATTING

De vorige keer hebben we een onderscheid gemaakt tussen het redeneren in de wetenschappen en het dagelijks leven en we hebben een voorlopige beschrijving geïntroduceerd:

Argumenteren is die taalhandeling waarbij de ene actor de andere van zijn standpunten probeert te overtuigen.

HET ALGEMENE COMMUNICATIEMODEL

Omdat argumenteren een talige activiteit is, wordt argumentatietheorie ook vaak ingedeeld bij de taalbeheersing of bij de communikatietheorieën.

In deze gebieden wordt meestal het volgende schema gehanteerd als model voor communicatie in het algemeen:
 
 
 
 

• Zender: de spreker, in het onderhavige geval degene die iemand anders ergens van wil overtuigen.
• Boodschap: De tekst, met als kenmerk een argumentatieve inhoud.
• De ontvanger: het publiek, degenen die overtuigd moeten worden.

Invulling van het schema naar aanleiding van de vorige keer:

In de Wetenschappen:
 
 
 

Dagelijks leven: Zender= iedereen, boodschap= betogende tekst, ontvanger= iedereen.
 
 

DE KLASSIEKE RETORICA

De klassieke retorica is van oudsher een leerstuk over de redevoering: de redevoering in het openbaar. Dat kan zijn in een rechtszaak of op een politieke vergadering bijvoorbeeld in de volksvergadering, of een herdenkingstoespraak.

Leerstuk betekent hier zowel een beschrijving geven van, als een methode geven voor. In z'n ontstaan is de retorica te beschouwen als de rationalisatie van een praktijk precies zoals in de introducties vorige week werd aangegeven. Rationalisatie betekent bewustwording en dit heeft weer tot gevolg dat eventuele verbeteringen in adviezen voor de praktijk werden neergelegd. Deze adviezen groeiden uit, zoals gebruikelijk, tot omvangrijke leerboeken: leerstukken.

BEZWAREN TEGEN DE RETORICA

In het overzicht van de geschiedenis zullen we zien dat de belangrijkste bezwaren die tegen de klassieke retorica ingebracht zijn, terug gaan op de notie van Leerstuk.

Tegen de retorica is namelijk ingebracht, dat het een rigide systeem is dat de spreker opzadelt met een vracht aan regels, die allen dienen om te overtuigen. M.a.w. dat wie de regels, zoals die door de leer voorgeschreven worden, nu maar toepast succes zal boeken als spreker in het openbaar.

Ten tweede werd als bezwaar ingebracht, dat de retorica de overreding ten dienste staat, en niet de waarheid. M.a.w. de redenaar is in staat evengoed onwaarheden als waar te doen aanvaarden bij een publiek.

Het zal duidelijk zijn dat dit nooit de bedoeling geweest is van de retorica, maar het zal ook duidelijk zijn dat door de aard van leerstuk, de retorica gemakkelijk tot zo'n rigide systeem kon worden.

In het historische overzicht kunnen we lezen dat dit de reden was dat de retorica voor lange tijd afgedaan werd als een minderwaardige truckendoos, niet waard om verder bestudeerd te worden. Intellectuelen, die immers in onze traditie zich altijd ingezet hebben voor de Waarheid lieten zich er al helemaal niet mee in.
 
 

T.F. Krol: DE GESCHIEDENIS VAN DE TAALBEHEERSING

1. ontstaan

Krol geeft eerst een algemene omschrijving van de Retorische praktijk: het benutten van verbale middelen om toehoorders op andere gedachten te brengen en hen op die manier te beïnvloeden bij de keuze uit de verschillende handelingsmogelijkheden.
In het artikel worden de lotgevallen beschreven van de leer die deze middelen wilde systematiseren: de retorica.
Vanuit het startpunt: een aantal adviezen over bewijsvoering en ordening in het kader van juridische betogen ontwikkelt zich langzamerhand een retorica.
Wat opvalt is de juridische oorsprong van de retorica. Aan de andere kant zien we nog steeds dat de juridische elementen in de retorica een dominante rol spelen. De jurische praktijk in de VS stoelt nog steeds voor een belangrijk deel op de retorica.

2. de eerste docenten retorica
De eerste docenten retorica waren de sofisten. Ik wil hier aandacht vragen voor de ideeën van de sofisten:

Protagoras ging ervan uit dat er bij ieder standpunt argumenten pro en contra te vinden waren.
Gorgias is waarschijnlijk de bekendste sofist, niet in de laatste plaats omdat Plato zijn kritiek op de sofisten richt tot Gorgias.
Voor ons zijn dit denkbeelden (die van de sofisten) die verdacht voorkomen.
Bij ons staat het vinden van argumenten in het teken van het vinden van de waarheid. (Psychologische) beïnvloeding is uit den boze, inzicht moet gebaseerd worden op rationele persuasie: het overtuigd zijn van de waarheid op basis van rationele argumenten.
Deze houding vinden we terug bij Plato en Socrates. Met zijn alternatief voor de opportunistische redenaar valt Plato terug op het aristocratische ideaal van een beheerste, moreel hoogstaande leider die het belang van de staat stelt boven eigenbelang.
Tot in onze tijd werken deze idealen door, getuige de instituten: House of Lords in Engeland en de Eerste Kamer in Nederland.

3. Aristoteles
Het bekendste wetenschappelijke werk uit de oudheid over retorica is het werk van Aristoteles. Hoewel het volgens A. geen wetenschap was maar een vaardigheid, een ambacht.
Volgens Aristoteles is retorica: het vermogen om de mogelijke overredigsmiddelen te vinden en succesvol te hanteren met betrekking tot welk onderwerp van overleg dan ook.
Aristoteles maakt een onderverdeling in de verschillende overredingsmiddelen:
 
 
 
 
 
 

Bij de onderverdeling van Aristoteles lijkt het juridische betoog centraal te hebben gestaan.
De rationele overtuigingsmiddelen worden bij Aristoteles onderverdeeld in twee groepen: het enthymeem en de generalisatie.
a) enthymeem
Bij Aristoteles komt het onderscheid tussen het ware en het waarschijnlijke in het verschil tussen het syllogisme en het enthymeem.
Een syllogisme is een geldige logische redenering die uitgaat van ware premissen; een enthymeem gaat uit van premissen die aannemelijk zijn.

b) generalistatie
De andere rationele overtuigingsgrond is de generalisatie; waarschijnlijk in de praktijk van alledag het meest gebruikt.
Vanuit specifieke gevallen besluiten dat het in het algemeen zo is.
Naast deze rationele middelen acht Aristoteles ook nog de psychologische middelen noodzakelijk, voor het oproepen van gunstige affecten. Hij onderscheid dan verschillende ethostechnieken en pathostechnieken. (Denk aan de juryrechtspraak in de VS).

De psychologische overtuigingsmiddelen vallen uiteen in de ethos en de pathostechnieken. De ethostechnieken zijn gebaseerd op de kwaliteiten van de spreker: het vertrouwen dat hij wekt door deskundigheid, innemendheid van karakter, enz. en de eigenschappen van het publiek: vooroordelen, voorkeuren enz.

4. het systeem
Overzicht van de klassieke Retorica

5. Retorica, van theorie naar algemene verbale vorming

In het vervolg wordt de geschiedenis verteld van de ontwikkeling van de retorica.
In de vroege middeleeuwen verdwijnt het onderwijs bijna geheel en worden de wetenschappen nog maar in enkele centra beoefend, vnl. in de islamitische landen.
Bekend is dat ten tijde van Karel de Grote weer belangstelling komt voor de wetenschappen. Vanaf die tijd is er een opleving die resulteert in de wetenscappen van de ME die gemakshalve met 'de Scholastiek' samengevat worden, vanwege het sterk 'schoolse' karakter ervan: het imiteren van de meester.
In deze omgeving verwordt de retorische praktijk tot een scholastiek die veel weerstand oproept. Bekend zijn de quaestiones, die in wetenschappelijke kringen beoefend werden. Op pag. 18 zijn daar enkele voorbeelden van genoemd. Ik wil daarbij opmerken dat het hier ging om een erkende wetenschappelijke praktijk.

de humanisten
Bij de komst van de humanisten treedt een verandering op. Hier wordt het begin gemaakt van een nieuwe ontwikkeling, die tot op de dag van vandaag doorwerkt. Het centrale punt waarop de kritiek zich richt is al aangehaald: de retorica was verworden tot een rigide systeem, waarbij de regels heilig verklaard waren.
Vanuit een hernieuwde bezinning op de retorica werden nieuwe aanzetten gemaakt en de elementen in een onderlinge verhouding gebracht die nog steeds aanhang heeft:
Agricola formuleert het aldus: 'de spreker moet begrijpelijk zijn; de grammatica helpt hem hierbij. De logica draagt ertoe bij dat feiten en conclusies op geordende wijze in onderlinge samenhang worden gepresenteerd en retorica tenslotte bewerkt op z'n minst welwillende aandacht van de hoorder.
Wat opvalt is de onderlinge verhouding tussen logica en retorica: 'Logica levert een instrument voor bewijsvoering die begrijpelijk en passend geuit moet kunnen worden, die met andere woorden zaken betreft die een ruimer publiek moet kunnen bereiken.
Dit is een centraal punt in de discussie: logici zijn van mening dat een logisch betoog op zichzelf voldoende overtuigingskracht heeft en geen behoefte heeft aan retorische hulpmiddelen, m.a.w. de waarheid verkoopt zichzelf.
Dit leidt ertoe dat de retorica geheel verdacht wordt in wetenschappelijke kring, waar alleen een strikt formeel logische bewijsvoering toelaatbaar wordt geacht.
Intussen Zien we bij Erasmus dat de retorica in een breder opvoedkundig kader wordt geplaatst: onderwijs in de retorica moest gericht zijn op emancipatie en mondigheid.

6. Retorica in Nederland
Vanaf de Renaissance gaat de ontwikkeling van de retorica, althans de niet ontwikkeling, in Nederland hand in hand met de ontwikkeling van het Nederlands. We kunnen bij Krol lezen dat in ? 1583 voor het eerst een Nederlandse grammatica gepubliceerd wordt. Pikant detail is dat die grammatica ontwikkeld is naar het model van andere talen, bijvoorbeeld het Duits en het Latijn. In het duits waren immers de naamvallen: in het Nederlands bijna niet meer. In de beschrijving van de grammatica van het Nederlands is tevens een standaard ingevoerd voor hoe men het Nederlands zou moeten schrijven.
Deze bewustwording van de eigen taal gaat hand in hand met het groeien van zo iets als een nationaal bewustzijn. Voordien bestond er niet zo iets.
Retorica wordt het meest beoefens in het kader van de kanselwelsprekendheid.
Graag wil ik nog de aandacht vestigen op het volgende:
In het overzicht van Krol kunnen we ook lezen dat retorica als welsprekendheid gekoppeld wordt aan de notie 'beschaving', vallend onder de minister van Nationale opvoeding die moest waken over 'goede smaak' en 'stijlgevoel', zaken die met de verburgerlijking in een later stadium steeds beklemmender kunnen worden. (zie onderstreepte gedeelte p.25).
Zo rond 1800 is er eigenlijk pas echt sprake van een systematische aandacht voor het Nederlands.
Van een serieuze retorica is echter geen sprake meer: dit valt samen met het vertellen van de Waarheid.

7. retorica vandaag
Vandaag de dag zien we dat retorica een plaats gevonden heeft in het curriculum van de universiteit onder de noemer taalbeheersing, een neutrale term die aanduidt dat het gebruik van talige middelen op zichzelf niet een bepaald doel dient, maar dat de middelen door een spreker met een bepaald doel aangewend worden. Het is een poging om de welsprekendheid uit de sfeer van de psychologische beïnvloeding te halen. Binnen de taalbeheersing wordt ruime aandacht besteed aan andere aspecten van verbale communicatie dan aan persuasie alleen en de notie van de mondigheid speelt daarbij een belangrijke rol.

ARGUMENTATIETHEORIE
Aan de andere kant is er een nieuw vakgebied ontstaan: de argumentatietheorie, die zich wel richt tot het overtuigen van een publiek.

De overreding moet aan criteria voldoen: de regels van de rationele persuasie.

Het onderzoek blijft in het licht staan van de tegenstelling:

WAARHEID <----------> OVERTUIGEN

Voor het ware overtuigen moet een beroep op het verstand gedaan worden. Voor ons is dit nauw verbonden met de ideeën van vrijheid en democratie.
Informatie speelt daarbij een essentiële rol: op basis van informatie kan een rationele afweging plaats vinden.

deel 3:
Overzicht van de klassieke Retorica

Voorbeeld: I had a dream Toespraak van M.L. King

© Hypothesis